Evet, bu yılın ekonomik krizinin adı bu olacak.
Genellikle ekonomik krizlerin adları gerçekleştikleri yıl ile anılır; tek bir yıl ile. Krizlerin tarihinde, büyük deprasyondan beri hep böyle olmuştur. 2007 yılına dek… O yılın Kasım ayında başlayan meşhur mortgage krizinde durum değişti.
Kriz uzun sürdüğü için 2007’de başlayan krize 2007-2009 büyük krizi dedik.
Bu kez de bu yılın krizine 2019-2023 krizi diyeceğiz zira bu kriz 2019’da başlamalı idi. Ama pandemi korkusu ile Amerikan Merkez Bankası, (FED) 2019’da para musluklarını açtı ve 5,5 trilyon doları ortaya saçtı!
2008’deki büyük krizde FED başkanı Ben Bernanke, iflasın eşiğindeki bankalara 2 trilyon doları bankalara dağıtmış ama bankalara bir şart koşmuştu: parayı Amerika dışına çıkarmalarını ve bilançoların düzeltip FED’e geri gelmelerini söylemişti. Para Hindistan’a, Brezilya’ya ve Türkiye’ye gitti; bu ülkelerdeki neo-liberal hükümetlere cansimidi oldu.
Bu kez 5,5 trilyon dolar ABD içinde kişilere vergi iadesi ve şirketlere yardım kredisi şeklinde dağıtıldı ve sonuç bugünün ABD için inanılmaz yüksek, Türkiye için ise düşük olan %8 üzerinde bir enflasyon oranı oldu.
2019’daki bu para saçma işlemi o gün gerçekleşmesi gereken resesyonu iptal ederek daha ileri bir tarihe itmiş oldu. Şimdi bu yapay rahatlamanın bedelini ödeme zamanı.
2023’de resesyonun dibini göreceğiz ama bu, normal resesyondan daha derin ve acılı olacak. 2019’da hafif atlatılabilecek olan kriz, bu kez aynı şekilde bitmeyecek. Örneğin ev satış piyasasında %15’lik bir düşüş olabilecekken şimdi düşüş %40’ları bulacak.
FED, enflasyonu yeniden %2,5’lara ya da tahminimce %5 düzeyine indirmek için resmi kredi faizlerini %6-8 düzeyine çıkaracaktır ki bu hem tüketicinin yatırımı demek olan ev alımlarını hem de işletmelerin yatırımı demek olan fabrika yapımını en az düzeylere çekecek. Sonuç yeniden %10’lara çıkacak olan işsizlik olacak.
Rusya Ukrayna’ya saldırınca bunun yine 2008’de olduğu gibi Amerika’nın isteği ve yönlendirmesi ile olduğunu düşünmüştük. Öyle ya, Rusya’nın global resesyonun dışında kalmaması gerekiyordu. ABD buna katlanamazdı. Şimdi Rusya dahil herkes yine hep birlikte krizi yaşamak durumda.
Türkiye için sorun nerede?
2023 seçimleri öncesi doların artmasını istemeyen hükümet elindeki tüm döviz rezervlerini sattığı ve negatif rezerve sahip olduğu için ülkenin bir anda bir döviz krizi içerisine düşmesi ihtimali. Türkiye ekonomisi doların artışını engelleyerek diğer tüm ülkelerden farklı bir yolda yürüyor. Bir sorunu sırtında taşıyarak: bu yol çok riskli bir yol.
Dünya için risk nerede?
Ukrayna’ya yapılan son tank yardımları ile Rusya savaşı kaybetme konumuna gelebilir. Bir yenilgiyi kabul etmektense Putin’in nükleer silah düğmesine basmaktan çekinceğinin hiçbir garantisi yok. Özellikle ekonomisi ABD ekonomisinden %20 daha büyük olan Çin yeni süper güç olabilmek için sotada beklerken, dünya nüfusu 8 milyara ulaşmışken ve digital paraya geçişe bir türlü bir çözüm bulunamıyorken.
Prof Dr A Vural Cengiz
Grand Canyon Üniv.
Arizona, ABD